नेपालको राजनीतिक यात्राको इतिहासमा तीन शब्दहरू राजनीति, सत्ता र विकास सधैं एकै ठाउँमा उल्लेख भए पनि, तिनीहरूको प्राथमिकता र परिभाषामा आएको भिन्नताले मुलुकको गति र दिशा निर्धारण गरेको छ। सामान्यतया, राजनीतिको परिभाषा राज्य सञ्चालनको कला र जनताको हितमा नीतिनिर्माण गर्ने प्रक्रिया हो भनिन्छ। तर नेपालको यथार्थमा, लामो समयदेखि यो परिभाषा क्रमशः सत्ताको खेलतर्फ खुम्चिँदै गयो कुरा सत्य हो।,

जसको परिणामस्वरूप विकास केवल भाषण, घोषणापत्र र चुनावी नाराको सीमित शब्दभण्डारमा अड्कियको छ । सत्ता केन्द्रित राजनीतिमा नेतृत्वको ध्यान शक्ति प्राप्ति र त्यसको संरक्षणमा केन्द्रित हुन्छ। यस ढाँचामा विचारधारा, सिद्धान्त र दीर्घकालीन योजनाहरू केवल तत्कालीन राजनीतिक फाइदाका लागि प्रयोग हुने प्रतीक बन्छन्। दलहरूबीचको गठबन्धन सिद्धान्तगत साम्यतामा होइन, तत्कालीन सत्ता समीकरणमा आधारित हुन्छ।

यस्तो अभ्यासमा राष्ट्रिय प्राथमिकता दलगत स्वार्थको छायाँमा हराउँछ, नीति निर्माणभन्दा पद बाँडफाँटमा बढी ऊर्जा खर्च हुन्छ, र विकास परियोजनाहरू चुनावी चक्रमै रुमलिरहन्छ। यो प्रवृत्ति निरन्तर रहँदा जनतामा निराशा, राजनीतिक अस्थिरता, आर्थिक अनिश्चितता र भ्रष्टाचारको संस्थागत संस्कार जन्मन्छ। नेपालको पछिल्ला तीन दशकको बहुदलीय अभ्यास यस प्रवृत्तिको स्पष्ट उदाहरण हो। २०५१ सालदेखि अहिलेसम्मका दर्जनौं सरकारहरूको औसत आयु एक वर्षभन्दा कम रह्यो। एक सरकारले सुरु गरेका परियोजना अर्को सरकारले रोकेको वा नयाँ प्राथमिकतामा धकेलेको उदाहरण अनगिन्ती छन्।

यसले विकासको निरन्तरता तोड्यो, लगानीकर्ताको विश्वास कमजोर बनायो, र दीर्घकालीन योजना राजनीतिक लाभको सौदामा बलि चढ्यो। पार्टी विभाजन, पुनर्गठन, र गुटबन्दीको अन्तहीन चक्रले राष्ट्रिय नीति निर्माणलाई स्थायित्व दिनै सकेन। यसको विपरीत, विकास केन्द्रित राजनीतिमा सत्ता गन्तव्य होइन, साधन मात्र हो। यस दृष्टिकोणमा राजनीतिक वैधता जनताको जीवनस्तरमा आएको वास्तविक सुधारबाट मापन हुन्छ। नेतृत्वको प्राथमिकता दीर्घकालीन योजना, आर्थिक उन्नति, सामाजिक न्याय र सांस्कृतिक उत्थानमा केन्द्रित हुन्छ। जब विकास राजनीतिको मूल आधार बन्छ, जनता प्राकृतिक रूपमा त्यस नेतृत्वलाई स्थायी समर्थन दिन्छन्, जसले सत्ता दीर्घकालीन रूपमा सुनिश्चित हुन्छ। अन्तर्राष्ट्रिय इतिहास यसका प्रमाणहरूबाट भरिपूर्ण छ।

दोस्रो विश्वयुद्धपश्चात ध्वस्त जापानले आर्थिक पुनर्निर्माणलाई आफ्नो राजनीतिको पहिलो प्राथमिकता बनायो। औद्योगिक पुनर्जीवन, प्राविधिक नवप्रवर्तन र पूर्वाधार विकासमा केन्द्रित नीतिहरूका कारण जापानले स्थायी जनसमर्थन पायो र विश्वको तेस्रो ठूलो अर्थतन्त्र बन्दै राजनीतिक स्थिरता कायम राख्यो।

त्यस्तै, दक्षिण कोरियाले १९६० को दशकमा गरिबी, बेरोजगारी र राजनीतिक अस्थिरताको त्रिकोणबाट विकास मुखी नीतिहरू अपनाएर औद्योगिक शक्ति बन्ने यात्रा सुरु गर्यो। सिङ्गापुरको उदाहरण अझै स्पष्ट छ ली कुआन युको नेतृत्वमा भ्रष्टाचार नियन्त्रण, शिक्षा सुधार, र आर्थिक उदारीकरणमा केन्द्रित राजनीति अपनाइयो, जसको परिणामस्वरूप सिङ्गापुरले स्थायी राजनीतिक स्थिरता र विश्वकै उच्च जीवनस्तर पायो। यी सबै उदाहरणमा साझा सत्य एउटै छ सत्ता विकासको कारण होइन, विकास सत्ताको फलस्वरूप प्राप्त भयो।

नेपालको आर्थिक संरचना भने अझै कमजोर छ। कृषि उत्पादकत्व स्थिर छैन, औद्योगिक आधार साँघुरो छ, वैदेशिक व्यापारमा घाटा उच्च छ, र युवाशक्ति ठूलो संख्यामा विदेश पलायन भइरहेको छ। पूर्वाधार विकास असमान छ सडक, विद्युत्, स्वास्थ्य र शिक्षा सेवा ग्रामीण क्षेत्रमा अझै न्यून स्तरमा छन्। यस्तो अवस्थामा सत्ता–केन्द्रित मानसिकता राष्ट्रको भविष्यका लागि घातक हो। राजनीतिक दर्शनका दृष्टिले हेर्दा, सत्ता र विकासबीच कारण–परिणामको सम्बन्ध हुन्छ तर यसको दिशा निर्णायक हुन्छ। सत्ता केन्द्रित राजनीतिमा सत्ता कारण हो, विकास सम्भावित परिणाम मात्र हो।

तर यो परिणाम अनिश्चित हुन्छ किनकि सत्ता प्राप्तिपछि विकासको प्राथमिकता हराउन सक्छ। विकास–केन्द्रित राजनीतिमा भने विकास कारण हो, र सत्ता यसको स्वाभाविक परिणाम हो। यस्तो अवस्थामा जनता चुनावी नारा सुनेर होइन, आफ्नो जीवनमा देखिएको सुधारको अनुभवबाट प्रभावित भएर नेतृत्वलाई सत्तामा राख्छन्। अबको चुनौती के हो भने यो सत्ता मुखी संस्कारबाट विकास–मुखी संस्कारमा कसरी संक्रमण गर्ने? यसको लागि केही आधारभूत रूपान्तरण आवश्यक छन्। पहिलो, दीर्घकालीन राष्ट्रिय विकास नीति निर्माण हुनुपर्छ जुन दल परिवर्तन भए पनि अविचलित रहोस्।

दोस्रो, गठबन्धनहरू सत्ता साझेदारी होइन, नीति साझेदारीका आधारमा बन्नुपर्छ। तेस्रो, भ्रष्टाचार नियन्त्रणलाई संस्थागत रूप दिनुपर्छ, जसमा कानूनी मात्र होइन, राजनीतिक इच्छाशक्ति निर्णायक हुन्छ। चौथो, नीति निर्माणमा जनताको प्रत्यक्ष सहभागिता सुनिश्चित हुनुपर्छ स्थानीय तहको योजनादेखि राष्ट्रिय बजेटसम्म। नेतृत्वको मानसिकतामा पनि मौलिक परिवर्तन अपरिहार्य छ। सफल नेतृत्वले बुझ्नुपर्छ कि आफ्नो राजनीतिक विरासत पदावधि वा कुर्सीको आयुबाट होइन, आफ्नो शासनकालमा भएको विकासबाट मापन हुन्छ। सत्ता क्षणिक हुन्छ, तर विकास स्थायी हुन्छ। जनताको भरोसा न पैसाले खरीद गर्न सकिन्छ न प्रचारले स्थायी बनाउन सकिन्छ यो केवल कार्यद्वारा कमाउन सकिन्छ।

विकास केन्द्रित राजनीतिले मात्र नेपाललाई स्थिर राजनीतिक संरचना, आर्थिक समृद्धि र राष्ट्रिय एकता दिन सक्छ। विकास साझा सपना हो यो विचारधारा, जातीयता, क्षेत्रीयता र दलगत सीमाभन्दा परको शक्ति हो जसले जनतालाई एउटै धागोमा बाँध्छ। यसैले, जब विकासलाई राजनीतिको मूल आधार बनाइन्छ, सत्ता जनताले प्रदान गर्ने स्थायी पुरस्कारको रूपमा आउँछ यो पुरस्कार राजनीतिक सौदा वा क्षणिक गठबन्धनले होइन, जनताको अनुभव र विश्वासले तय गर्छ। यदि अर्को दशकभित्र नेपालले यो रूपान्तरण गर्न सकेन भने, राष्ट्र दीर्घकालीन रूपमा विदेशी निर्भरता, सामाजिक असन्तुलन र राजनीतिक अस्थिरताको दलदलमा अझ गहिरो डुब्नेछ। त्यसपछि सुधारको अवसर अझै कठिन हुनेछ।

यसैले आजको प्रश्न केवल कुन पार्टी वा कुन नेता सत्तामा पुग्छ भन्ने होइन, बरु कुन नेतृत्वले सत्ता मुखी संस्कारलाई त्यागेर विकास मुखी संस्कारलाई संस्थागत गर्छ भन्ने हो। सत्ता प्राप्तिको राजनीति क्षणिक हो यो चकचकीलो तर अस्थायी संरचना हो जसको चमक समयसँगै मेटिन्छ। विकास प्राप्तिको राजनीति भने इतिहासमा अमर हुन्छ यो पक्की जगमा बनेको संरचना हो जसको गौरव पुस्तौं–पुस्तासम्म रहन्छ। नेपालका नेताहरूले यो सत्य आत्मसात् गर्ने दिन नै नेपालको भविष्यको मोड हुनेछ त्यो दिन जब सत्ता विकासको फलस्वरूप प्राप्त हुनेछ, न कि विकास सत्ताको पछि दौडिने भाषणमा सीमित हुनेछ।